Antik Roma Senatosunda halka yardımda bulunan insanları bir süre sonra senato engellerdi , nedeni ise bir süre sonra kişinin rantı artmaya başlaması ve gereksiz bir güce sahip olmasıydı.
İnsan doğası argümanı genellikle güç argümanıyla birlikte kullanılıyor. “İnsan, doğası gereği bencil ve zalimdir. İnsanların işbirliği ya da diğerkâmlık üzerine kurulu sistemlerde yaşaması tam bir ütopya. Kaplanı vejetaryen yapmaya çalışmak gibi bir şey. Bazı sosyalistler buna cevaben insanlar doğasının işbirlikçi ve diğerkâmlık olduğundan söz eder, ya da insanın tek bir ‘doğası’ olmadığını söylerler.
Bunlardan hangisinin doğru olduğunu tespit etmek çok zor. David Hume, cennet ve cehennem üzerine yazdığı denemesinde çoğumuzun ‘iyilikle kötülük’ arasında gidip geldiğinden söz eder. Psikoloji, antropoloji, sosyoloji ya da hatta evrimsel biyolojinin derinliklerine inmeden daha iyi bir yanıt vermek güç. Aynı zamanda, daha önce de yazdığım gibi, sosyalizmi çürütme iddiasındaki bu teze şüpheyle yaklaşmak için hangi yanıta ulaştığınızın da pek bir önemi yok.
Bu deneyin en büyük örneklerinden biri ise Stanford Hastanesi Deneyi,1971 yılında Philip Zimbardo ismindeki sosyal psikolog insanlık tarihi için çok önemli bilgiler edinebileceği bir psikolojik deneye imza attı. Zimbardo, Stanford Üniversitesi’nin sığınağına inşa edilen sahte bir hapishanede gardiyan ve mahkum olarak davranmalarını isteyeceği 24 kişilik erkek öğrenci grubunu Stanford hapishane deneyi için kullandı. Bu hapishane kurgusu için öğrencilere bugünün parasıyla günlük ortalama 80-100 dolar arasında para vereceklerini bildirdiler. Deney 2 hafta sürecekti herkes kendisine verilen rolü layığı ile yapacaktı. Ancak Stanford Hapishane Deneyi kapsamında kimin hangi role sahip olacağı konusunda deneklere bir bilgi verilmedi. Bunu Philip Zimbardo ve ekibi belirledi.
Zimbardo ve ekibi Gardiyan olacak grubu eğitime aldı mahkumların üzerinde “huzursuzluk hissi yaratın, onları korkutabilirsiniz, kişisel alanlarına yer bırakmayın, şiddete kesinlikle başvurmayın” gibi telkinlerde bulunuldu. Her şey o kadar profesyonelce tasarlanmıştı ki gardiyanlara ve mahkumlara gerçek kıyafetler giydirildi, hatta mahkumlara zincirler vuruldu ve gardiyanlara da aynalı gözlükler takıldı ki bu sayede mahkumlar gardiyanlarla göz teması kuramasın diye.
2015 yılında Stanford Hapishane Deneyi ‘ni anlatan bir film de çekildi.
Deneyin başlangıcında Zimbardo ve Stanford yakınlarındaki Palo Alto Polisi anlaşarak mahkum rolündeki denekleri “Silahlı soyguna karışmak” suçundan tutukladılar. Tüm gerçek prosedürlerden geçirilen mahkumlar gerçek mahkum araçlarıyla Stanford ‘Hapishanesine’ getirildiler ve deney başladı.
Herkes rolünü sahiplensin diye Stanford Hapishane Deneyi için tüm ayrıntılar düşünüldü…
Daha birinci gün bazı mahkumlar hücrelerini yataklarıyla kapatarak üstlerini değiştirdiler ve gardiyanlar buna izin vermek istemedi. İlk günden mahkumlarla gardiyanlar arasında tartışmalar başladı. Günler ilerledikçe rolleri benimseme gittikçe arttı. Mahkumlar uysal, sesini çıkartmaya korkmuş kişiler haline geldikçe gardiyanlar da sözlerini daha iyi geçirebilmek için daha vahşi daha sadist oldular. Gardiyanlar psikolojik şiddeti o kadar yüksek boyuta ulaştırdılar ki sözünü dinleyen mahkumlara ayrı hücre, güzel yemekler verirken diğer mahkumların çarşaflarını ve yastıklarını alarak onları metal yatağın üstünde yatırdılar. Kısa bir süre sonra gizliden gizliye uyguladıkları şiddet apaçık hale gelmişti. Cezalandırılmayı hak ettiklerini düşündükleri mahkumlar için karanlık hücreler inşa ettiler ve bazı mahkumları oraya koydular.
Stanford Hapishane Deneyi…
Zimbardo bu deneyde hapishane müdürü rolündeydi. Tüm bu olanlara izin verecek olan kişiydi yani. 14 gün sürecek olan deney 6. gününde Zimbardo tarafından sonlandırılmak zorunda kaldı. Deneyin sonlandırılmasına mahkum rolündeki öğrenciler sevinse de 14 gün üzerinden paralarını alacak olan gardiyan rolündeki öğrenciler çok sevinmedi. Ancak Zimbardo bu deneye daha fazla devam edemedi ve Stanford Hapishane Deneyi 6. gününde son buldu.
Sadece rol yapmaları gereken öğrenciler, onlara verilen rolleri o kadar fazla benimsemişlerdi ki sadece altı gün içinde deney tahmin edilenden çok daha fazla etki ile son bulmak zorunda kaldı. Daha sonraları Stanford Hapishane Deneyi, etik açıdan çok fazla eleştirilse de kimse deneyin sonucunu unutamadı…