Sizce ilerlemek nedir? İlerlemek geçmişi unutmak, eskiyi silmek, yeni bir sayfa açmak, olanları kafamızda sonlandırmak mıdır? Adam Fawer ‘in de bu düşüncesiyle belirttiği gibi “Geride bıraktıkların ileriye gitmeni engelleyecek.” midir? Veya yine Fawer’in dediği gibi “Unutma ileri gidebilmen için arkadakileri unutman lazım” sözü katıldığınız bir düşünce midir, arkadakileri bırakmalı ileriye mi bakmalıyızdır? Ya da George Santayana’nın dediği gibi “Geçmişi hatırlamayanların yazgılarında geçmişi tekrar etmek vardır” düşüncesine yani geçmişten öğrenilecek şeyler olduğu geçmişi bırakırsak geçmişte yaptığımız hataları tekrar yapacağımız için geçmişten her zaman feyz almalı mıyızdır?
Bence iki düşünceye de baktığımızda çıkarabileceğimiz çok şey var fakat burada haklı bulduğum düşünce George Santayana’nın düşüncesidir. Bu düşünceye neden katıldığımı açıklamak gerekirse Santayana çok doğru bir deyişte bulunup kısaca fakat yoğun bir anlatımla bize hatalarımızla doğruları öğrendiğimizi geçmişte ne olursa olsun bu olanlardan çıkarım yapabileceğimizi ve ona göre davranıp hareketlerimize yön verebileceğimizi böylece hatalarımızın azalacağını, yavaş yavaş doğruyu bulacağımızı, geçmişte yaşadıklarımızı tekrar yaşamayacağımızı ve nihayet ilerleyebileceğimizi kastetmiştir. Bu doğru ve yerli çıkarımlar sonucunda geçmişini hatırlamayanların geçmişi tekrar edeceği kanısına varmıştır. Fakat Adam Fawer’in fikrince geçmişi bırakmalı, önümüze bakmalıyızdır ama aslında baktığımızda geçmiş bizi asıl şuan ki biz yapan, bizi büyüten, bize hayata dair şeyler öğretendir. Geçmişimiz olmadan hiç bir anlam ifade etmeyiz. Geçmiş bize öğreten, bizi ilerlemeye sevk eden, hangisinin doğru hangisinin yanlış olduğunu ortaya çıkaran, bize tecrübe kazandırandır. Geçmişsiz yeni doğan bir çocuktan bir farkımız yoktur. Mustafa Kemal Atatürk’ün de dediği gibi “Geçmişini bilmeyen geleceğe yön veremez”. Birçok başarıya imza atan ve bizim şuan bu şartlarda yaşamamızı sağlayan bir insanın bu sözü söylediğini göz önünde bulundurursak bir kere daha geçmişi hatırlamanın önemini anlamış oluruz.
Sonuç olarak bilinen bir filozofun, bir liderin ve nice önemli; toplumda söz sahibi olmuş insanın görüşünce de olduğu gibi ben George Santayana’nın en popüler deyişlerinden biri olan “Geçmişi hatırlamayanların yazgılarında geçmişi tekrar etmek vardır” sözünün haklı olduğunu savunuyorum çünkü eğer geçmişi hatırlamazsak yeni doğmuş, herkese karşı safiyane duygular besleyen bir bebekten farkımız olmayacağı gibi ilerlememizin oldukça yavaşlayacağını ve bu yavaşlamanın sebebinin ise bizi ilerlemeye sevk edenin aynı zamanda hatalarımızın unutulmasını değil hatalardan öğrenmemizi ve tekrarlamamamızı böylece ilerlememizi, gelişmemizi tecrübelenmememizi sağlayan unsurun geçmişimiz olduğunu düşünerekten Santayana’nın görüşünün kesinlikle haklı bulduğumu belirtiyorum.